Zastaw jako forma zabezpieczania wierzytelności

adw. dr Rafał Choroszyński, [email protected], www.choroszynski.pl

Jak powszechnie wiadomo, w praktyce obrotu gospodarczego funkcjonuje wiele sposobów zabezpieczania wierzytelności. Część z nich ma charakter ściśle prawny (np. omawiane już w poprzednim numerze poręczenie), część zaś spełnia tę funkcję z uwagi na aspekt ekonomiczny (np. w praktyce bankowej – minimalny wkład własny wymagany przez bank przy kredytowaniu danej inwestycji). Kontynuując przegląd sposobów zabezpieczania wierzytelności, przedstawię poniżej instytucję zastawu.

O ile omawiane poprzednio poręczenie było przykładem zabezpieczenia o charakterze osobistym, to zastaw jest zabezpieczeniem tzw. rzeczowym, związanym nie z osobą, która udziela zabezpieczenia, tylko z rzeczą lub prawem – przedmiotem zastawu, z którymi wiążą się określone prawa i obowiązki. Prawnicy uzupełniają tę specyfikę sformułowaniem, że jest to prawo skuteczne wobec osób trzecich, a zatem nie tylko pomiędzy stronami umowy.

W odniesieniu do zabezpieczeń osobistych, dłużnik (osoba ustanawiająca zabezpieczenie) odpowiada za dług całym swoim majątkiem do wysokości zabezpieczenia, natomiast w zakresie zabezpieczeń rzeczowych – tylko określonym składnikiem majątkowym (rzeczą lub prawem) i to do wysokości ich wartości.

Do zabezpieczeń osobistych zalicza się np. poręczenie, gwarancję, przelew wierzytelności, przejęcie długu, łączne przystąpienie do długu, weksel i poręczenie wekslowe, ubezpieczenie kredytu, pełnomocnictwo i klauzulę potrącenia. Do zabezpieczeń o charakterze rzeczowym należą m.in. zastaw, hipoteka, blokada rachunku bankowego, kaucja, zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej, prawo zatrzymania, przewłaszczenie na zabezpieczenie.

Zastaw jest ograniczonym prawem rzeczowym, uregulowanym w art. 306 i następnych kodeksu cywilnego, a jego istotą nie jest korzystanie z rzeczy (jak przy innych ograniczonych prawach rzeczowych, np. służebnościach), a właśnie zabezpieczenie wierzytelności.

Zastaw ma charakter podobny do hipoteki, z tą jednak różnicą, że ustanawia się go na ruchomościach lub na prawach. Ma on dawać wierzycielowi gwarancję spełnienia świadczenia w ten sposób, że będzie miał możliwość uzyskania spłaty z przedmiotu zabezpieczenia – określonej rzeczy lub prawa. Dłużnik musi spełnić świadczenie zgodnie z umową, a jeżeli tego nie uczyni, to może w ostateczności utracić rzecz lub prawo będące przedmiotem obciążenia zastawem i wówczas – w trybie egzekucyjnym – wierzycielowi będzie przysługiwało prawo do zbycia przedmiotu zastawu i zaspokojenie swojej wierzytelności z uzyskanej ceny.

W zależności od wyboru kryterium, można przeprowadzić kilka podziałów zastawu:

  • z uwagi na źródło powstania: zastaw umowny, zastaw ustawowy, prawo zastawu wynikające z orzeczenia sądowego;
  • z uwagi na miejsce regulacji: zastaw kodeksowy oraz pozakodeksowy (zastaw rejestrowy z ustawy z 6 grudnia 1996 roku o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, hipoteka morska, zastaw skarbowy z ustawy ordynacja podatkowa, zastaw finansowy z ustawy z 2 kwietnia 2004 roku o niektórych zabezpieczeniach finansowych);
  • z uwagi na przedmiot, który podlega obciążeniu: zastaw na rzeczach ruchomych i zastaw na prawach oraz specyficzny rodzaj zastawu – hipoteka morska.

Specyfika zastawu

Stronami stosunku prawnego zastawu są podmioty: wierzyciel nazywany zastawnikiem oraz dłużnik rzeczowy – zastawca, przy czym może być on jednocześnie dłużnikiem osobistym wierzyciela albo osobą trzecią, która udziela swojej rzeczy lub prawa dłużnikowi osobistemu celem ustanowienia zabezpieczenia.

Specyfika zastawu – i przy tym jednocześnie jego siła – wyraża się w tym, że niezależnie od losów prawnych rzeczy lub prawa (np. ich zbycia na rzecz innych osób) dłużnikiem z tytułu zastawu będzie każda osoba, która nabędzie przedmiot obciążony. Na treść prawa zastawu składają się 2 uprawnienia: możliwość dochodzenia przez wierzyciela wykonania prawa zabezpieczenia z zastawu w stosunku do każdoczesnego właściciela rzeczy oraz pierwszeństwo prawa zastawnika prawa przed innymi wierzycielami właściciela rzeczy (wyjątek wprowadza art. 1025 k.p.c., wskazując w postępowaniu egzekucyjnym wierzytelności, które nie ustępują zastawowi pierwszeństwa).

Zastawem można zabezpieczyć każdą konkretną wierzytelność pieniężną (co do zasady) i należałoby ją oznaczyć w umowie kreującej zastaw. Na gruncie zastawu rejestrowego i finansowego wprost wymagane jest dokładne określenie wierzytelności poprzez wskazanie sumy pieniężnej lub najwyższej sumy zabezpieczenia. W teorii prawa dopuszcza się zabezpieczenie zastawem wierzytelności niepieniężnej, pod warunkiem możliwości zamiany tej wierzytelności w pieniężną. Wśród naukowców istnieje spór, czy zastaw może służyć do zabezpieczenia wierzytelności przyszłych i warunkowych albo wynikających ze zobowiązań naturalnych czy przedawnionych.

Zastaw ma charakter akcesoryjny, co oznacza, że jego los prawny jest ściśle związany z wierzytelnością, którą zabezpiecza, czyli nie powstaje on też bez tej wierzytelności, a gdy ona wygasa, to wygasa również zastaw, jednocześnie zaś przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem powoduje skutek przeniesienia zastawu, chyba że co innego wynika z umowy. Istotnym jest więc, że co do zasady zastaw nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 323 k.c.).

Jak wyżej wskazano, przedmiotem zastawu są rzeczy ruchome i prawa, z wyjątkiem tych, na których można ustanowić hipotekę, a obciążenie zastawnicze obejmuje zarówno części składowe rzeczy, jak i jej przynależności. Ciekawostką przy tym jest, że część składowa rzeczy (np. silnik samochodu) nie może stanowić odrębnego przedmiotu zastawu, w przeciwieństwie do jej przynależności (np. kluczyki do samochodu).

Generalnie warunkiem przyjęcia danego przedmiotu na zabezpieczenie jest to, aby był on zbywalny i miał wartość majątkową, bowiem zastaw ma dawać wierzycielowi prawo do zaspokojenia ze środków uzyskanych ze sprzedaży przedmiotu zastawu. Przedmioty o wartości niemajątkowej (pretium affectionis), np. dokumenty rodzinne, listy, fotografie, nie mogą być przedmiotem zastawu, ponieważ z braku wartości majątkowej nie mogłyby służyć do zaspokojenia wierzytelności w razie realizacji zastawu.

Z uwagi na sytuacje istniejące w obrocie gospodarczym należy wskazać na możliwości ustanawiania zastawu na tzw. zbiorach rzeczy (np. dana partia towaru) i wówczas zastawem obciążą się nie tylko rzeczy oznaczone co do tożsamości, ale również rzeczy oznaczone co do gatunku i wówczas zastawnik po zakończeniu stosunku zastawniczego nie musi zwracać tych samych rzeczy, ale może zwrócić takie same. Taką sytuację określa się mianem zastawu nieprawidłowego (pignus irregulare). Oczywiście jest to możliwe tylko przy złożeniu upoważnienia zastawnika przez zastawcę do zbywania rzeczy obciążonych w trakcie trwania stosunku zastawniczego i zas­tępowania ich nowymi przedmiotami zastawu. Kwestia ta jest jednak mocno dyskusyjna.

Zastaw jest co do zasady czynnością prawną realną, co oznacza, że do jego ustanowienia niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi w taki sposób, aby mógł przejąć nad nią faktyczne władztwo i je wykonywać. Zawarcie umowy zastawu bez realnego przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu powoduje, że umowa taka jest bezskuteczna. Chodzi tu bowiem o sytuację, w której posiadanie rzeczy przez wierzyciela ma zabezpieczyć jego prawa, co byłoby iluzoryczne, wobec dalszej możliwości korzystania z przedmiotu zastawu i dysponowania nim przez zastawcę.

Wyjątkiem jest tu zastaw rejestrowy, gdzie zabezpieczenia daje wpis w rejestrze i adnotacja w dokumentach danej rzeczy. Analogicznie ma się sytuacja z hipoteką uregulowaną w kodeksie morskim. Szczególnym wyjątkiem od powyższej zasady jest wariant występujący przy instytucji domów składowych i ustanawianiu zastawu na towarach tam wniesionych.

Data pewna w zastawie

Bardzo istotną kwestią przy zawieraniu umowy zastawu jest to, aby miała ona tzw. datę pewną, bowiem w myśl art. 307 § 3 k.c. zastaw jest skuteczny wobec wierzycieli zastawcy, jeżeli umowa o ustanowienie zastawu została zawarta na piśmie właśnie z datą pewną. Wymóg ten generalnie należy rozumieć w ten sposób, że umowa powinna posiadać urzędowe poświadczenie daty, czyli najczęściej:

  • w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym;
  • w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez notariusza.

Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu może nastąpić:

  • w drodze egzekucji sądowej;
  • przez przeniesienie własności przedmiotu zastawu na zastawnika;
  • sprzedaż dokonaną poza egzekucją;
  • zaspokojenie zastawnika z dochodów, które przynosi przedmiot zastawu.

W praktyce najczęściej wierzyciel zastawniczy musi przed sądem uzyskać w drodze procesu tytuł wykonawczy zaopatrzony w klauzulę wykonalności i na jego podstawie skierować wniosek egzekucyjny do komornika sądowego. Oczywiście należy pamiętać, że zastawnik będzie korzystał z pierwszeństwa, jeśli do rzeczy zostanie skierowana egzekucja przez różnych wierzycieli właściciela przedmiotu zastawu.

Zastaw może również wygasnąć:

  • przez konfuzję, tj. „zlanie się w jedno” prawa własności zastawcy i zastawnika (art.247 kc);
  • na skutek upływu 20 lat od chwili wpisu do rejestru – przy zastawie rejestrowym;
  • w skutek wygaśnięcia zabezpieczanej wierzytelności;
  • na skutek jej przeniesienia z wyłączeniem zastawu;
  • wobec zniszczenia rzeczy lub jej zwrotu (art. 325 k.c.);
  • wobec sprzedaży, w postępowaniu egzekucyjnym, znoszącej prawa osób trzecich.

Wobec powyższej charakterystyki, zastaw wydaje się więc być atrakcyjnym sposobem zabezpieczenia wierzytelności. Cechę tę należy powiązać przede wszystkim z jego rzeczowym charakterem, który już przy zawieraniu umowy daje zastawnikowi w posiadanie konkretny przedmiot lub prawo w celu zabezpieczenia, a władanie nim stanowi właśnie o pewności zabezpieczenia. Element taki nie występuje przy opisywanym wcześniej poręczeniu, gdzie wierzyciel musi „zaufać” dłużnikowi, iż ten zrealizuje zabezpieczenie.

Zjawisko nabywania samochodów „na kredyt” doprowadziło do tego, że obecnie najczęstszą formą występowania jest wskazywany zastaw rejestrowy, który zabezpiecza roszczenia banków i firm finansujących nabywanie pojazdów w formule ratalnej.

CZYTAJ TAKŻE: Hipoteka przymusowa – zasady, korzyści, unikanie


zastaw-wierzytelnoscidr Rafał Choroszyński, ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji UMCS oraz na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS. W latach 1996−1998 odbywał aplikację sądową w Sądzie Okręgowym w Lublinie, a w latach 1998−2001 aplikację adwokacką w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Lublinie (patron adw. Jerzy A. Sieklucki). Od 2001 roku prowadzi Indywidualną Kancelarię Adwokacką.

W latach 2004−2006 był Zastępcą Sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie. Członek Komisji Szkolenia ORA w Lublinie, wykładowca i egzaminator, patron 15 aplikantów adwokackich, prowadzących obecnie własne Kancelarie Adwokackie. Specjalizuje się w prawie cywilnym, gospodarczym, karnym.

 

dr Rafał Choroszyński, ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji UMCS oraz na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS. W latach 1996−1998 odbywał aplikację sądową w Sądzie Okręgowym w Lublinie, a w latach 1998−2001 aplikację adwokacką w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Lublinie (patron adw. Jerzy A. Sieklucki). Od 2001 roku prowadzi Indywidualną Kancelarię Adwokacką.

W latach 2004−2006 był Zastępcą Sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie. Członek Komisji Szkolenia ORA w Lublinie, wykładowca i egzaminator, patron 15 aplikantów adwokackich, prowadzących obecnie własne Kancelarie Adwokackie. Specjalizuje się w prawie cywilnym, gospodarczym, karnym.