Reforma procedury cywilnej i jej znaczenie dla obrotu gospodarczego

adw. dr Rafał Choroszyński, [email protected], www.choroszynski.pl

Jedną z największych bolączek dochodzenia roszczeń przed sądem jest przewlekłość postępowań. Próba zniwelowania tego mankamentu legła u podstaw nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 7 listopada 2019 roku.

Ustawa z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469) to największa reforma procedury cywilnej, z jaką mamy doczynienia od wielu lat. Wprowadzone zmiany mają przyspieszyć i usprawnić rozpoznawanie spraw. A to nie jedyne zmiany w kpc. 1 stycznia 2020 roku w życie weszła ustawa z 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. poz. 1495) wprowadzająca do procedury cywilnej zmiany, które dotyczą: postępowania przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów, spraw z zakresu prawa spadkowego oraz w niewielkim zakresie
postępowania egzekucyjnego i przed sądem polubownym.

Reforma procedury cywilnej jest tak obszerna, że nie sposób omówić wszystkich rozwiązań ze względu na dobro Czytelnika. Niektóre rozwiązania są tak szczegółowe i mają charakter wręcz ezoteryczny dla osób niebędących prawnikami. Warto jednak wskazać na główne rozwiązania reformy, które mają swoje przełożenie na postępowanie w sprawach gospodarczych.

Tryb gospodarczy

Nowelizacja kpc przywraca odrębne postępowanie w sprawach gospodarczych, gdzie spory będą prowadzone w ramach trybu rządzącego się surowszymi zasadami. Obowiązuje m.in. zakaz wniesienia pozwu wzajemnego oraz rozszerzania powództwa i jego zmiany. Bardziej rygorystyczna jest ponadto forma prekluzji dowodowej, która polega na obowiązku zgłoszenia dowodów i twierdzeń już w pierwszym piśmie (w pozwie lub odpowiedzi na pozew) pod rygorem ich pominięcia. Sprawa ma być docelowo rozstrzygana w ciągu sześciu miesięcy od wniesienia przez pozwanego odpowiedzi na pozew, a postępowanie dowodowe ma być szybsze i skupiać się na dowodach pisemnych i opinii biegłego; strony będą mogły się umówić o wyłączenie określonych dowodów w prowadzonym przez siebie sporze.

Należy zauważyć, iż szybkość postępowania będzie za sobą niosła niebezpieczeństwo wydawania orzeczeń formalnych, czy też – mówiąc wprost – niesprawiedliwych, o ile strona nie będzie umiejętnie przedstawiać swoich racji. Aby uniknąć porażki tylko z powodu błędów w formułowaniu stanowiska czy przedstawianiu dowodów, strony będą zmuszone zatem do korzystania z pomocy profesjonalistów obrotu prawnego.

Mankamentem nowych rozwiązań jest również znaczne podwyższenie kosztów dochodzenia roszczeń. Maksymalna opłata sądowa od roszczeń o najwyższej wartości wzrosła do 200 tys. zł, a pozwy korporacyjne podrożały o kilka tysięcy. Od kilkuset do nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych wzrosły opłaty sądowe od bardzo popularnych w profesjonalnym obrocie środków: zawezwania do próby ugodowej i przedprocesowego wniosku o zabezpieczenie roszczenia pieniężnego.

Nadużycie prawa procesowego

Nowe regulacje kpc wprowadzają klauzulę nadużycia prawa procesowego, nakładając na strony i uczestników postępowania obowiązek dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami (art. 3 kpc). Usytuowanie klauzuli we wskazanym miejscu prowadzi do dwóch wniosków: (1) dotyczy ona wprost wszystkich rodzajów postępowań cywilnych, do których mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania cywilnego; (2) ma ona służyć wyeliminowaniu z postępowania cywilnego czynności, które godzą w dobre obyczaje, pomimo że mieszczą się w granicach prawa.

Na klauzulę nadużycia prawa procesowego można się powołać, gdy strona lub uczestnik postępowania będę korzystać z uprawnienia przewidzianego w przepisach prawa niezgodnie z celem, dla którego je ustanowiono. Na przykład wtedy, gdy strona wnosi zażalenia na postanowienia niezaskarżalne, a następnie skarży postanowienia o odrzuceniu zażalenia, albo gdy strona składa bezzasadne wnioski o wyłączenie sędziego, o zwolnienie od kosztów sądowych, o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, o sprostowanie lub wykładnię orzeczenia.

Aby zapobiec nadużyciom prawa procesowego, ustawodawca wprowadził dwojakiego rodzaju „sankcje”: możliwość pozostawienia pisma bez rozpoznania oraz możliwość zastosowania wobec strony nadużywającej prawa środków wskazanych w art. 226(2) § 2 kpc (np. grzywny czy wydania stosownego rozstrzygnięcia o kosztach postępowania lub odsetkach).

Pozostawienie pisma bez rozpoznania

W ustawie zmieniającej ustawodawca wprowadził nowy sposób „załatwienia sprawy” – pozostawienie pisma bez rozpoznania. Sąd nie podejmuje wówczas żadnych czynności, z wyjątkiem zawiadomienia wnoszącego pismo przez przewodniczącego o pozostawieniu pisma bez rozpoznania przy złożeniu pierwszego pisma.

Pozostawienie pisma bez rozpoznania może mieć miejsce tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi i nie podlega zaskarżeniu, czyli w przypadku złożenia: niedopuszczalnego wniosku o wyłączenie sędziego (art. 53 (1) kpc), niedopuszczalnego wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu (art. 117(2) § 2 kpc), niedopuszczalnego wniosku o sprostowanie orzeczenia (art. 350(1) kpc).

Koszty i odsetki

Dużym novum jest wprowadzenie na podstawie art. 98 § 11 kpc zasady, iż zasądzając koszty procesu, sąd powinien zasądzić je wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Odsetki zasądza się za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono do dnia zapłaty. Jeżeli orzeczenie to jest prawomocne z chwilą wydania, odsetki należą się za czas po upływie tygodnia od dnia jego ogłoszenia do dnia zapłaty, a jeżeli orzeczenie takie podlega doręczeniu z urzędu – za czas po upływie tygodnia od dnia jego doręczenia zobowiązanemu do dnia zapłaty.

Odsetki są zasądzane na rzecz strony, a nie pełnomocnika, podobnie zresztą jak koszty procesu. Oznacza to, że w przypadku, gdy pełnomocnik otrzyma wynagrodzenie z góry, strona, którą reprezentował, otrzyma od drugiej strony procesu zwrot zasądzonych kosztów zastępstwa procesowego w wysokości ustalonej na podstawie obowiązujących przepisów prawa wraz z odsetkami. Jeżeli zaś pełnomocnik umówił się ze stroną na zapłatę wynagrodzenie z dołu, odsetki zasądzone przez sąd od tego wynagrodzenia będą mu się należały tylko wtedy, gdy tak strony postanowią w łączącej je umowie.

Na podstawie art. 98 § 12 kpc sąd może przyznać stronie odsetki ustawowe za opóźnienie od kwoty równej wydatkowi za czas od dnia jego poniesienia przez stronę do dnia zapłaty przy spełnieniu łącznie następujących przesłanek: w szczególnie uzasadnionym przypadku; na wniosek strony, która poniosła wydatek w toku procesu i wydatek ten był szczególnie wysoki. Jeżeli sąd stwierdzi nadużycie prawa procesowego przez stronę, może w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie na wniosek strony przeciwnej podwyższyć stopę odsetek zasądzonych od strony, której nadużycie spowodowało zwłokę w rozpoznaniu sprawy (art. 226 (2) § 2 pkt 3 b) kpc).

Pisma procesowe

Duże zmiany zaistniały w regulacji prawnej dotyczącej pism procesowych z obowiązkiem uzasadniania tylko tych dowodów, gdy fakty są sporne i istotne z punktu widzenia wniosku lub oświadczenia strony. Jeżeli zatem strona nie powoła dowodów na wszystkie wskazane przez siebie fakty, powinna się liczyć z ujemnymi skutkami swojej niestaranności, które mogą się wiązać nawet z oddaleniem powództwa.

Na stronę wnoszącą pismo przygotowawcze ustawodawca nałożył też nie‑ znany do tej pory obowiązek „wyszczególnienia, które fakty przyznaje, a którym zaprzecza” (art. 127 § 1 kpc). Wyszczególnić fakty strona powinna także we wniosku dowodowym, ale tylko te, które mają zostać wykazane danym dowodem (art. 235(1) kpc). Jeżeli strona nie wyszczególni faktów, którym zaprzecza lub które przyznaje, sąd na podstawie art. 230 kpc może je uznać za przyznane. Jeżeli zaś strona nie wskaże we wniosku dowodowym faktów, które mają być danym dowodem wykazane, sąd może pominąć dowód, po uprzednim wezwaniu strony do usunięcia braku (art. 235(2) § 1 pkt 6 kpc).

Duże zmiany zaistniały również w zakresie doręczeń pism procesowych i sądowych. Jeżeli pozwany ich nie odbiera, winny być mu doręczane za pośrednictwem komornika. Powód w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia mu zobowiązania sądu, składa do akt potwierdzenie doręczenia pisma pozwanemu za pośrednictwem komornika albo zwraca pismo i wskazuje aktualny adres pozwanego lub dowód, że pozwany przebywa pod adresem wskazanym w pozwie.

Organizacja postępowania

Największa reforma dotyczy organizacji postępowania i tu upatruje się największe szanse na szybsze rozpoznawanie spraw. Służyć temu ma przede wszystkim zasada kumulacji terminów w ramach jednej rozprawy i mechanizm planowania przebiegu postępowania w postaci posiedzeń przygotowawczych oraz ustalania harmonogramu postępowania. Plan rozprawy zawiera rozstrzygnięcia co do wniosków dowodowych stron, zastępując w tym zakresie postanowienie dowodowe oraz może zawierać m.in. kolejność i termin przeprowadzania dowodów, a także termin zamknięcia rozprawy lub ogłoszenia wyroku. Jeżeli plan rozprawy stanie się nieaktualny, sąd może go zmienić po wysłuchaniu stron. Sprzeciw jednej ze stron czyni koniecznym przeprowadzenie kolejnego posiedzenia przygotowawczego.

W zakresie postępowania dowodowego nowelizacja: poszerza katalog faktów niewymagających dowodu o fakty, o których informacja jest powszechnie dostępna; zmienia wymogi dotyczące wniosku dowodowego; podaje katalog podstaw do pominięcia dowodu; na stronę wnoszącą o wezwanie na rozprawę świadka, biegłego lub innej osoby nakłada obowiązek dołożenia starań, by osoba ta stawiła się w wyznaczonym miejscu i czasie; znosi wymóg wydania postanowienia co do dokumentów znajdujących się w aktach o zaliczeniu je w poczet dowodów (sąd będzie zmuszony do wydania postanowienia tylko wtedy, gdy będzie pomijać dowód z takiego dokumentu); umożliwia odebranie od świadka zeznań na piśmie (jeśli sąd tak postanowi) oraz przesłuchania go z udziałem biegłego lekarza lub psychologa (jeżeli sąd poweźmie wątpliwości co do zdolności spostrzegania lub komunikowania spostrzeżeń); dopuszcza dowód z opinii biegłego sporządzonej na zlecenie organu władzy publicznej w innym postępowaniu przewidzianym ustawą.

Pouczenie o prawdopodobnym rozstrzygnięciu

Dawno oczekiwanym postulatem było, aby w miarę potrzeby na posiedzeniu przewodniczący mógł pouczyć strony o prawdopodobnym wyniku sprawy w świetle zgłoszonych do tej chwili twierdzeń i dowodów. To rozwiązanie dyskusyjne. Pouczenie takie może bowiem stanowić swoisty rodzaj „presji”, zwłaszcza na stronę działającą bez profesjonalnego pełnomocnika, która nie będzie w stanie ocenić prawidłowości pouczenia sądu i działając pod wpływem tego pouczenia, podejmie działania zmierzające np. do cofnięcia pozwu, jeśli z treści pouczenia wynika prawdopodobieństwo oddalenia powództwa.

Nałożenie na sąd obowiązku uprzedzenia stron o możliwości rozstrzygnięcia sprawy na innej podstawie niż wskazana w żądaniu lub we wniosku pozwala na zmianę przez sąd pod‑ stawy prawnej rozstrzygnięcia. Poza tym na posiedzeniu przygotowawczym przewodniczący powinien wyjaśnić ze stronami m.in. ich stanowiska w zakresie prawnych aspektów sporu.

W dodanym art. 226 (1) kpc ustawodawca dopuszcza stosownie do okoliczności wysłuchanie stron lub innych osób nie tylko ustnie na posiedzeniu, ale także na piśmie lub za pomocą środków porozumiewania się na odległość, o ile dają one pewność co do osoby składającej oświadczenie.


dr Rafał Choroszyński – ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie‑Skłodowskiej oraz na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS. W latach 1996−1998 odbywał aplikację sądową w Sądzie Okręgowym w Lublinie, a w latach 1998−2001 aplikację adwokacką w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Lublinie (patron adw. Jerzy A. Sieklucki). Od 2001 r. prowadzi Indywidualną Kancelarię Adwokacką. W latach 2004−2006 był Zastępcą Sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie. Członek Komisji Szkolenia Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie, wykładowca i egzaminator, patron 15 aplikantów adwokackich, prowadzących obecnie własne Kancelarie Adwokackie. Specjalizuje się w prawie cywilnym, gospodarczym, karnym.