Odpowiedzialność pracownika za powierzone mienie

Przemysław Gogojewicz

W ustaleniu zakresu odpowiedzialności pracowników, zarówno etatowych, jak i tych na umowach cywilno-prawnych, za powierzone przez pracodawcę mienie pomocne są odpowiednio Kodeks pracy i Kodeks cywilny. I choć – inaczej niż tradycyjnie – w przypadku szkody domniemuje się winę pracowników, a nie niewinność, istnieje szereg sytuacji ograniczających ich odpowiedzialność.

W świetle art. 124 Kodeksu pracy pracownik odpowiada w pełnej wysokości za szkodę powstałą w mieniu pracodawcy, które zostało mu powierzone z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się. W szczególności dotyczy to następującego mienia:

  • pieniędzy, papierów wartościowych lub kosztowności klientów bądź pracowników;
  • sprzętu, narzędzi lub podobnych przedmiotów znajdujących się w zakładzie pracy;
  • środków ochrony indywidualnej;
  • odzieży i obuwia roboczego wydanych przez pracodawcę.

Koniecznym elementem odpowiedzialności pracownika jest wina, którą się domniemuje, odmiennie niż przy podstawowych zasadach odpowiedzialności za mienie. Zgodnie z art. 114 i n. Kodeksu pracy na pracodawcy nie spoczywa bowiem ciężar udowodnienia pracownikowi winy w spowodowaniu szkody. Musi on jednak wykazać
wyrządzenie szkody i określić jej wysokość;
konkretne uchybienia pracownika odpowiedzialnego za mienie powierzone;
związek przyczynowy między tymi uchybieniami a powstałą szkodą.
Pracownik, aby uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę, musi udowodnić, że powstała ona w całości lub w części z przyczyn od niego niezależnych (art. 124 § 3 Kodeksu pracy).

Jak wspomniałem, odpowiedzialność pracownika sięga pełnej wysokości szkody, przez co należy rozumieć rzeczywistą stratę oraz związane z nią utracone korzyści. Warto jednak pamiętać, że niezbędnym warunkiem pełnej odpowiedzialności za szkodę jest udowodnienie przez pracodawcę prawidłowego powierzenia sprzętu pracownikowi (protokół zdawczo-odbiorczy – rys. 1) oraz faktu nierozliczenia się z niego. Wzór protokołu zdawczo-odbiorczego oraz wzór pozwu o zapłatę odszkodowania za szkodę na mieniu powierzonym pracownikowi można pobrać ze strony www.polskiinstalator.com.pl.


W myśl wyroku Sądu Najwyższego z 19 marca 1998 roku (I PKN 564/97) oraz zgodnie z art. 18 Kodeksu pracy, niedopuszczalne jest, aby w drodze umowy modyfikować na niekorzyść pracownika zasadę, że to pracodawca obowiązany jest udowodnić wyrządzenie przez pracownika szkody w powierzonym mieniu i jej wysokość. Postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy, nie mogą być bowiem mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy.


Starannie dobieraj pracowników

Warto pamiętać, że to pracodawca jest zobowiązany do właściwego doboru pracowników na określone stanowiska oraz do udzielania im pomocy w wypełnianiu obowiązków. Jeśli toleruje nieudolne wykonywanie obowiązków przez niewłaściwie dobranych pracowników, musi liczyć się z tym, że w razie spowodowania przez nich szkody, takie podejście może być potraktowane jako przyczynienie się pracodawcy do powstania szkody lub jej zwiększenia.

Kiedy powstaje odpowiedzialność

Zgoda pracownika na omawiane zasady odpowiedzialności może wynikać z samego przyjęcia mienia (np. narzędzi, aparatury) do użytkowania od pracodawcy, ale również z zawarcia umowy o pracę na określonym stanowisku czy też z podpisania umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej opartej na art. 125 Kodeksu pracy.

Formalne podpisanie przez pracownika deklaracji o przyjęciu odpowiedzialności za powierzone mienie nie jest koniecznym warunkiem odpowiedzialności za nie, choć oczywiście ułatwia sytuację procesową przedsiębiorcy. Przy czym obecnie przyjmuje się, że przez „zwrot powierzonego mienia” należy rozumieć zwrot tego mienia nie tylko we właściwej ilości, lecz również jakości, tzn. nieuszkodzonego.

Jeżeli działania pracownika szły w tym kierunku, aby umyślnie wyrządzić szkodę pracodawcy, czyli celowo uszkodzić bądź zniszczyć powierzony sprzęt, to zgodnie z art. 122 Kodeksu pracy, jest on zobowiązany do naprawienia szkody w pełnej wysokości. Ponadto podlega „podstawowej” odpowiedzialności odszkodowawczej za powstałe uszkodzenie sprzętu na podstawie art. 114 Kodeksu pracy (co wiąże się jednak z koniecznością udowodnienia pracownikowi przez pracodawcę winy w spowodowaniu szkody).

Pracownik, któremu nie można przypisać ani winy w nadzorze nad mieniem powierzonym z obowiązkiem zwrotu lub do wyliczenia się, ani winy umyślnej za szkodę powstałą w tym mieniu, nie jest zwolniony od odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 114 Kodeksu pracy).

Wspólna odpowiedzialność pracowników

Za szkodę powstałą na mieniu, które zostało powierzone, pracownik może odpowiadać wspólnie z innymi pracownikami. Art. 125 § 1 Kodeksu pracy stanowi bowiem, że na zasadach określonych w art. 124 Kodeksu pracy pracownicy mogą przyjąć wspólną odpowiedzialność materialną za mienie powierzone im łącznie z obowiązkiem wyliczenia się. Wspólna odpowiedzialność materialna z innymi pracownikami nie wyklucza równoczesnego ponoszenia przez pracownika odpowiedzialności indywidualnej za inne mienie.

Do powstania wspólnej odpowiedzialności potrzebna jest umowa między pracownikami a pracodawcą o współodpowiedzialności materialnej, która powinna zostać zawarta na piśmie. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 1988 roku (III PZP 62/87), nie zawarcie takiej umowy w formie pisemnej powoduje jej nieważność.

Wzór umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej oraz wzór umowy o odpowiedzialności za powierzone mienie można pobrać ze strony www.polskiinstalator.com.pl.

W umowie strony ustalają okres, w którym nieobecność pracownika w pracy nie ma wpływu na zakres odpowiedzialności ani jego, ani pozostałych pracowników ponoszących wspólną odpowiedzialność materialną.

Pracownicy, którzy zawrą taką umowę, ponoszą współodpowiedzialność materialną w częściach określonych w umowie. Jednak w razie ustalenia, że szkoda w całości lub w części została spowodowana tylko przez niektórych z nich, za całość szkody lub za jej część odpowiadają tylko sprawcy szkody (co nie wyłącza odpowiedzialnoś­ci pozostałych pracowników za resztę niedoboru bądź uchybień na zasadach odpowiedzialności wspólnej – art. 125 § 2 Kodeksu pracy).

Ustalenie wysokości odszkodowania

Przed ustaleniem wysokości odszkodowania pracodawca powinien wysłuchać pracownika oraz wziąć pod uwagę:

  • stopień utrudnienia w sprawowaniu nadzoru nad powierzonym sprzętem;
  • rodzaj zaniedbań;
  • rozmiar szkody;
  • zakres winy pracownika;
  • jego doświadczenie zawodowe i wyniki dotychczasowej pracy;
  • sytuację rodzinną i majątkową pracownika.

W razie sporu, wysokość ustalonego w powyższy sposób odszkodowania podlega kontroli sądu.

W żadnym wypadku pracownicy nie mogą na wskazanych wyżej zasadach uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę, jeżeli wyrządzili ją umyślnie – w takim przypadku są oni zobowiązani do jej naprawienia w pełnej wysokości (art. 122 Kodeksu pracy).

Pracownicy na umowach cywilno-prawnych

Jeśli pracownik nie jest zatrudniony na umowę o pracę, ale na podstawie umowy cywilno-prawnej, w ramach której wykonywał swoje obowiązki, również on ponosi odpowiedzialność za zniszczony bądź uszkodzony sprzęt. Zgodnie z art. 415 Kodeksu cywilnego ten, kto z własnej winy wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia. Jest to tzw. odpowiedzialność deliktowa za szkodę wywołaną czynem niedozwolonym.

Zgodnie z ogólnymi regułami dowodowymi, wynikającymi z art. 6 Kodeksu cywilnego, ciężar dowodu co do wszystkich wymienionych w art. 415 przesłanek odpowiedzialności ciąży na poszkodowanym, a więc w tym przypadku na pracodawcy. Osoba zobowiązana do odszkodowania (pracownik) ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na sprzęcie, ich odpowiedzialność jest solidarna, analogicznie jak w Kodeksie pracy. Naprawienie szkody powinno nastąpić według wyboru pracodawcy:

  • albo przez przywrócenie stanu poprzedniego;
  • albo przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej (art. 363 Kodeksu cywilnego).

Gdyby jednak przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen w innym momencie.

Kiedy pracodawca odpowiada za szkody

Pracownik nie ponosi odpowiedzialności za szkodę w takim zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba przyczyniły się do jej powstania albo zwiększenia. Nie ponosi bowiem ryzyka związanego z działalnością pracodawcy, a zwłaszcza nie odpowiada za szkodę wynikłą z działań w granicach dopuszczalnego ryzyka. Ponadto pracodawca zawsze odpowiada za szkody, które są następstwem sił wyższych oraz za szkody w sytuacjach, gdy nie można wskazać konkretnego pracownika bądź pracowników.

Pojęcie siły wyższej nie jest zdefiniowane w Kodeksie cywilnym, choć w kilku przepisach w nim występuje. Za siłę wyższą uznaje się zdarzenie zewnętrzne, niemożliwe do przewidzenia (co obejmuje również nikłe prawdopodobieństwo jego zajścia w danej sytuacji), któremu nie można było zapobiec (przy czym w zasadzie chodzi o niemożliwość zapobieżenia nie tyle samemu zjawisku, co jego następstwom). Nauka grupuje zdarzenia będące siłą wyższą w trzy zasadnicze kategorie:

  • katastrofalne działanie przyrody, np. niezwykłe mrozy;
  • akty władzy ustawodawczej i wykonawczej, np. wywłaszczenie;
  • niektóre zaburzenia życia zbiorowego, np. zamieszki uliczne.

Wysokość odszkodowania za szkody w sprzęcie powierzonym pracownikom może zostać obniżona, gdy sprawowanie nadzoru jest utrudnione, szczególnie gdy sprzęt znajduje się w pomieszczeniach, do których ze względu na potrzeby prawidłowej obsługi mają dostęp również inni pracownicy.


Co zwalnia pracownika z odpowiedzialności za powierzone mienie?

Od odpowiedzialności za powierzone mienie pracownicy mogą być zwolnieni w pewnych przypadkach:

  • wykazując, że szkoda powstała z przyczyn od nich niezależnych. Taką okolicznością jest zwłaszcza niezapewnienie przez pracodawcę warunków umożliwiających należyte zabezpieczenie powierzonego mienia;
  • gdy szkoda wynikła w związku z działaniem w granicach dopuszczalnego ryzyka, ponieważ z istoty stosunku pracy wynika, że pracownicy nie ponoszą ryzyka związanego z działalnością pracodawcy (art. 117 § 2, w zw. z art. 127 Kodeksu pracy);
  • jeżeli wystąpiły przyczyny zależne w obsłudze sprzętu, pracownicy odpowiadają tylko za normalne następstwa swojego działania lub zaniechania (tzn. że szkoda winna pozostawać w normalnym związku przyczynowym z zachowaniem pracownika);
  • wykazując, że pracodawca lub inna osoba przyczynili się do powstania lub zwiększenia szkody – częściowo zwalnia to pracowników od odpowiedzialności (art. 117 § 1, w zw. z art. 127 Kodeksu pracy).

W przypadku wspólnej odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie, potwierdzonej stosowną umową, pracownicy mogą żądać ustalenia, w jakich częściach odpowiadają za szkodę oraz przez kogo została ona spowodowana (za całość szkody lub jej część odpowiadają tylko sprawcy szkody).


Podstawa prawna: Ustawa Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

Ustawa Kodeks cywilny (Dz. U z 1964 r., nr 16, poz. 93 z późn. zm.)