Niedozwolone klauzule umowne w sprzedaży konsumenckiej

adw. dr Rafał Choroszyński

Powszechnie wiadomo, że w prawie cywilnym obowiązuje zasada swobody umów. Oznacza ona w skrócie, iż strony mogą umówić się o wszelkie świadczenia, które są możliwe faktycznie i nie są sprzeczne z prawem.

Z uwagi na specyfikę stanu faktycznego, np. korzystania z komunikacji miejskiej, wysyłania listów i przesyłek, nabywania rzeczy w sklepach internetowych, zawierania umów ubezpieczenia itd., każdorazowe zawieranie umowy przez negocjowanie jej szczegółów nie byłoby możliwe. Z tego powodu obowiązują w obrocie wzorce umowne lub regulaminy świadczenia usług albo ogólne warunki umów i przystąpienie przez konsumenta do wykonania umowy uważa się za zaakceptowanie takiego wzorca. Taka sytuacja stwarza pole do nadużyć, bowiem pozwala podmiotowi dominującemu na wprowadzenie do umowy zapisów, naruszających prawa konsumenta i nie pozwalających na ochronę jego indywidualnych interesów.

Chroniąc konsumenta

W państwach Unii Europejskiej problem ten zauważono już ponad 25 lat temu i wydano dyrektywę Rady Unii Europejskiej nr 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE 1993 L 95/29 ze zm.). Prawo polskie dokonało implementacji tej dyrektywy poprzez wprowadzenie w 2000 roku do Kodeksu cywilnego art. 385(1) i następnych, które wprowadzają instytucję niedozwolonych postanowień (klauzul) umownych, które bywają też nazywane „klauzulami abuzywnymi” (z ang. abuse – nadużycie), których celem jest stworzenie instrumentu ochrony konsumenta jako strony ekonomicznie słabszej. Przepis ten stanowi, że postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Zapis ten nie dotyczy postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny i jednocześnie wprowadza regulację, iż strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Nieuzgodnione indywidualnie postanowienia umową to te, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. Kolejne przepisy zawierają pomocniczą regułę interpretacyjną, która nakazuje w razie wątpliwości uznawać za niedozwolone postanowienia umowne 23 klauzule wymienione w przepisie art. 385(2) k.c., które:

  1. wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
  2. wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
  3. wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
  4. przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
  5. zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
  6. uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
  7. uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
  8. uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
  9. przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
  10. uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
  11. przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
  12. wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
  13. przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
  14. pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
  15. zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
  16. nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
  17. nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
  18. stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
  19. przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
  20. przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
  21. uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
  22. przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
  23. wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Jak więc widać są to zwłaszcza klauzule ograniczające bądź wyłączające odpowiedzialność stron (pkt 1, 2, 3, 23), klauzule przekazujące jednej ze stron kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem umowy (pkt 9–11, 1–15, 18–20, 23), albo klauzule kształtujące w sposób nierównoważny czas trwania umowy (pkt 10, 14–15, 18).

Jak wyraźnie wynika z brzmienia przepisów, sformułowany przez ustawodawcę katalog 23 postanowień nie zawiera klauzul niedozwolonych, nie jest więc ani zamkniętą, ani otwartą ich listą, bowiem ustanawia on tylko reguły interpretacyjne przy analizie konkretnych zapisów konkretnych umów.

W rzeczywistości klauzul abuzywnych jest około 7000 i liczba ich powiększa się rocznie o około 50–100. Ustawodawca bowiem, oprócz zmiany przepisów Kodeksu cywilnego wprowadził również zmiany do przepisów proceduralnych – Kodeksu Postępowania Cywilnego w unormowaniach art. 479(36)–479(45). Ich treścią wprowadzone zostało zupełnie nowe postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, które toczy się wyłącznie przed Sądem Okręgowym w Warszawie – Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Klauzule abuzywne w UOKiK

Istotnym organem w tym zakresie jest również Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, bowiem Prezes tego Urzędu prowadzi rejestr klauzul uznanych za niedozwolone. Rejestr ten powiększa się co roku z różną intensywnością, a wpisanie danego postanowienia umownego do rejestru powoduje, iż jest ono uznawane z mocy prawa za niedozwolone i na taką jego cechę można powoływać się w każdej sytuacji faktycznej.

Co więcej, posiadanie i posługiwanie się wzorcem umowy z klauzulami abuzywnymi może prowadzić do ukarania grzywną przez Prezesa UOKiK i przegraniem sprawy przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Ta sytuacja prawna spowodowała pewną aberrację, bowiem szereg kancelarii prawnych zaczęło specjalizować się w wyszukiwaniu na stronach internetowych rozmaitych firm zapisów o charakterze zakazanym, a następnie wręcz szantażować przedsiębiorców, iż w przypadku braku płatności określonej sumy na ich rzecz będą składać sprawy do UOKiK lub Sądu. Obecnie to zjawisko przebrzmiało, ze względu na zmianę modelu kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umowy z sądowej na administracyjno-sądową, która jest realizowana przez Prezesa UOKiK i dlatego do rejestru trafiają klauzule tylko w tych sprawach, w których wniesiono pozwy do SOKiK przed 17 kwietnia 2016 roku. W nowych sprawach rozstrzygnięcia dotyczące stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umowy wynikają z decyzji Prezesa UOKiK i publikowane są w bazie decyzji na stronie internetowej UOKiK.

Reasumując, z punktu widzenia przedsiębiorcy, należy zwrócić uwagę czy przypadkiem wzorzec umowy, którym posługuje się firma nie posiada zapisów stanowiących klauzulę niedozwoloną, bowiem konsekwencje takiego stanu rzeczy mogą być dotkliwe z uwagi na możliwość nałożenia sankcji.

Z punktu widzenia konsumenta zaś istotna jest znajomość praw osób zawierających umowy o charakterze konsumenckim i skorelowanych z nimi obowiązków przedsiębiorców, aby nie dochodziło do klasycznych i podręcznikowych przykładów występowania klauzul, jakimi było np. nie uznawanie reklamacji dostarczonej przesyłki z uwagi na brak jej rozpakowania przy kurierze i spóźnione zgłoszenie uwag i zastrzeżeń. Co prawda znajomość prawie 7000 klauzul wydaje się być trudna do wykonania, ale w razie wątpliwości wiadomo będzie gdzie szukać wiedzy o tym, czy prawa konsumenckie nie są łamane przez nieuczciwego przedsiębiorcę.

Jeżeli mieliby Państwo życzenie, aby zająć się jakimiś zagadnieniami w sposób dokładniejszy, proszę o kontakt z redakcją: [email protected]

Niedozwolone klauzule umowne w sprzedaży konsumenckiej

dr Rafał Choroszyński  ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji UMCS oraz na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS. W latach 1996–1998 odbywał aplikację sądową w Sądzie Okręgowym w Lublinie, a w latach 1998–2001 aplikację adwokacką w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Lublinie (patron adw. Jerzy A. Sieklucki). Od 2001 roku prowadzi Indywidualną Kancelarię Adwokacką. W latach 2004–2006 był Zastępcą Sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie. Adiunkt na WFiS UMCS w Lublinie. Członek Komisji Szkolenia ORA w Lublinie, wykładowca i egzaminator, patron 15 aplikantów adwokackich, prowadzących obecnie własne Kancelarie Adwokackie. Specjalizuje się w prawie cywilnym, gospodarczym, karnym.