Historia ceramiki czerwonej na ziemiach polskich

inż. Ryszard Belak

Historia ceramiki czerwonej to opowieść o materiale, który bardziej doceniali twórcy kultury niż osoby decydujące o losach polskiej gospodarki. Najważniejszym kryterium jego zalet jest jednak upływający czas.

Pisząc o historii ceramiki na ziemiach polskich konieczna jest informacja o tym, skąd wzięła się nazwa ceramika. Określenie ceramika wywodzi się z greckiego słowa keramos, które ma swój źródłosłów w wyrazie sanskryckim oznaczającym działania ognia, stworzenie w ogniu, czyli tworzywo powstające podczas wypalania.

Historia ceramiki czerwonej – początek

Jako pierwsi wypalanie cegieł w ogniu zapoczątkowali Sumerowie w Mezopotamii 4000 lat p.n.e. Dzisiaj są to tereny zajmowane przez Irak, Syrię, Kuwejt, Iran oraz Turcję. Pierwsze świątynie z cegieł były wznoszone w Egipcie, o czym świadczą odkrycia w Susie i Uruk. Ceramika budowlana w słynnych budowlach w Egipcie to Sakkara (2800 lat p.n.e), schodkowa piramida Dżosera (2650 p.n.e), która się tam znajduje i gdzie odkryto szkliwione płytki ceramiczne. Pierwsze dekoracje ceramiczne ścian zastosowano 2800 lat p.n.e. w Tell-el-Amarna (Egipt).

Wybitnym ceramicznym osiągnięciem było zastosowanie cegły glazurowanej-szkliwionej w murach Pałacu Królewskiego Dariusza (Persja, obecnie Irak). W poziomym pasie dekoracyjnym o wysokości ponad 2 m na elewacji Pałacu przedstawiano za ich pomocą łuczników. W budowli określanej jako Brama Isztar jej twórcy wykazali się niebywałym kunsztem technologicznym, tworząc mozaikę z cegły pokrytej wielobarwnymi szkliwami. Szacuje się, że powstała ona w VI wieku przed narodzinami Chrystusa. Wzniesiony mur posiada 7 m wysokości. Wykonanie cegieł pokrytych wielobarwnymi szkliwami w kilkunastu odcieniach i dla współczesnych ceramików stanowiłoby nie lada wyzwanie.

Powszechne zastosowanie cegły wypalanej zapoczątkowali Rzymianie w I wieku n.e. Cegła rzymska była „kwadratowa”, stosunkowo płaska i miała znaczne rozmiary (największe posiadały wymiar 58 x 58 x 4 cm).

Cegła to podstawowy materiał budowlany Europy średniowiecznej, idealny budulec na miejskie mury obronne, zamki czy obiekty sakralne. Piękne elewacje z cegieł budowano przede wszystkim w rejonach Europy północnej, w szczególności w północnych Niemczech, Belgii, Holandii, Anglii i krajach skandynawskich.

Ojczyzną dachówki są Chiny i Japonia (II wiek n.e). W Europie pierwsze dachówki pojawiły się w Grecji i Rzymie. Nazywano je imbrices i kalipteres – odpowiednik współczesnej dachówki mnich i mniszka. Dachówka historyczna posiadała wymiary 40÷50 x 80÷110 x 4 cm. W Polsce pierwsze dachówki ceramiczne pojawiły się w Gdańsku.

Historia ceramiki czerwonej – Polska wieków średnich

historia-ceramiki-czerwonej-cerbud
Zespół poklasztorny o.o. cystersów w Kołbaczowie

 

Początki wytwarzania ceramiki na ziemiach polskich sięgają czasów środkowej epoki kamienia tzw. neolitu ceramicznego. Najstarsze polskie wykopaliska ceramiczne pochodzą z czasów około 4 – 7 tys. lat p.n.e. Zostały one zidentyfikowane w Samborcu koło Sandomierza (ceramika wstęgowa) oraz w Olszanicy pod Krakowem (neolit i początek epoki brązu).

Najstarsze budowle ceglane w Polsce datowane są na wiek XI. Do dzisiaj trudno określić, która budowla wykonana z cegły jest najstarszą. Jedno jest pewne – wytwarzanie cegieł na ziemiach polskich zapoczątkowali cystersi w swojej pierwszej siedzibie w Kołbaczu.

Na większą skalę po raz pierwszy użyto cegły przy budowie kościoła w Trzebnicy na Dolnym Śląsku (około 1240 roku). To jeden z najstarszych zabytków ceglanych w Polsce. Podobnie Kościół św. Jakuba – Klasztor o.o. dominikanów w Sandomierzu (1266). Cegła stanowiła tu nie tylko budulec, ale i element dekoracyjny – wyszukaną ceramiczną dekorację pokrytą barwną glazurą.

Największe ceglane budowle średniowiecza w Polsce to:

  • katedra w Gnieźnie (XII wiek),
  • kościół osady targowej w Inowrocławiu (XII wiek),
  • katedra w Kamieniu Pomorskim (XIII wiek),
  • opactwo w Strzelnie pod Łęczycą (XIII wiek),
  • katedra NMP w Gdańsku (XIV-XV wiek).

Architektura wielkopolski gotyckiej nie miała jednolitego oblicza. Posługiwała się rozmaitymi wzorcami przejmowanymi z zachodu i północy, które łączył jednak zasadniczy materiał budowlany – cegła. W krajobrazie architektonicznym wielkopolski rysują się wspaniałe, ceglane bryły Katedry Poznańskiej (1244) i Katedry Gnieźnieńskiej (1342).

historia-ceramiki-czerwonej-cerabud
Kościół p.w. św. Jakuba w zespole klasztornym o.o. dominikanów w Sandomierzu

W kontekście historii ceramiki warto wspomnieć Kazimierza Wielkiego (1333-1370), o którym mówi się, że Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Podczas jego panowania powstały ceglane monumenty Kościoła p.w. św. Katarzyny na podkrakowskim Kazimierzu (1343-1378), Bazylika w Sandomierzu (1360-1382), czy Kościół Mariacki – główna fara Krakowa (1360). Niewątpliwie bardzo dekoracyjną architekturę ceglaną reprezentują wrocławski i toruński Ratusz.

zamek w malborku
Zamek krzyżacki w Malborku

Tereny zajmowane niegdyś przez Zakon Krzyżacki zaskakują jednolitością architektoniczną. Potężne bryły wielkich założeń zamkowych Kwidzyna i Malborka są zbudowane z cegły. Kościoły Torunia, Chełmna, Kwidzyna, Pelplina czy Gdańska zadziwiają potęgą i dostojeństwem. Wielki mistrz Zakonu Siegfried von Feuchtwangen przeniósł do Malborka swój urząd 4 września 1309 roku. Trwająca blisko czterdzieści lat rozbudowa przekształciła dom konwentualny w silnie umocniony Zamek Wysoki.

Perłą świeckiej architektury ceglanej jest zamek w Lidzbarku Warmińskim (1350-1401). Wspaniałe zamki znajdują się także w Olsztynie, Olsztynku, Barcianach, Nidzicy, Ostródzie, Reszlu, Rynie i Szymbarku.

Szczyt upowszechnienia ceramiki czerwonej w Polsce

Prezentując historię ceramiki czerwonej w Polsce, nie sposób nie wymienić wielkiego propagatora ceramiki, jakim był Jan Krzysztof Kluk (ur. 13 września 1739 w Ciechanowcu, zm. 2 lipca 1796), polski przyrodnik i ksiądz katolicki. W dziele O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie wskazywał na powszechność występowania surowców ceramicznych i namawiał chłopów do wytwarzania cegieł, pisząc: […] nie naydziesz złota, naydziesz jeno glinę, która pewniejszy i rozumniejszy zysk ci przyniesie aniżeli alchimickie złoto.

O trafności tego zalecenia świadczy fakt, że w każdym rejonie Polski znajdują się zasoby surowców ceramicznych. Najważniejszymi z nich są złoża surowców:

  • czwartorzędowych (lessy, gliny i iły aluwialne, gliny zwałowe, gliny i mułki zastoiskowe),
  • trzeciorzędowych (iły eoceńskie, oligoceńskie, mioceńskie, plioceńskie),
  • starszych od trzeciorzędu (iły kredowe, triasowe, łupki karbońskie, iły permskie).

Surowce te były od zarania naszych polskich dziejów wykorzystywane na różne sposoby przez jej mieszkańców, o czym świadczą wykopaliska archeologiczne.

Glinę wykorzystywano na różne sposoby. Wytwarzano naczynia zarówno do codziennego użytku, jak i naczynia rytualne. W budownictwie wiejskim glinę stosowano do uszczelniania drewnianych konstrukcji chat mieszkalnych. Według informatora wydanego w roku 1929 przez Związek Przemysłowców Ceramicznych na ziemiach wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej zlokalizowanych było 950 cegielni, w tym 210 czynnych (mechanicznych i ręcznych) oraz 1265 cegielni polowych. Ponadto czynnych było 50 zakładów produkcyjnych wytwarzających cegłę wapienno-piaskową oraz kilka zakładów produkujących cegłę szlakową. Wyżej przedstawiona ilość zakładów mogła rocznie produkować około 4 miliardów jednostek ceramicznych, w tym 150 milionów dachówek i rurek drenarskich.

Historia ceramiki czerwonej na Lubelszczyźnie

Ważną pozycję w historii ceramiki zajmuje Kraśnik i okolice. Pierwszą w Kraśniku cegielnię już w 1914 roku zbudował wraz ze wspólnikami Jan Pluder. Do 1939 roku w Kraśniku powstały jeszcze trzy inne cegielnie, piąta przedwojenna cegielnia została zbudowana w Wyżnicy, gmina Dzierzkowice. Druga wojna przerwała rozwój kraśnickiego zagłębia ceramicznego aż do początku lat pięćdziesiątych, kiedy to wraz z dużym zapotrzebowaniem na cegły zaczęły powstawać nowe cegielnie. W szczytowym okresie „cegielnianej prosperity” w latach 70-tych w Kraśniku oraz najbliższych okolicach funkcjonowało blisko 80 cegielni, kilka z nich istnieje do dziś w gminie Kraśnik.

historia-ceramiki-czerwonej-cerbd
Zrekonstruowany średniowieczny piec do wypalania cegły, Kraśnik

 

Ciekawostkę związaną z kraśnicką ceramiką znajdujemy w gazecie Chłopska Droga, nr 77 z roku 1971. Znajdziemy tam taką informację: 20 września 1971 roku na plac zamkowy w Warszawie zajechała kolumna 21 ciężarówek wiozących w darze 42 000 szt. kraśnickiej cegły na odbudowę zamku królewskiego. I dalej: […] chłopska cegła na zamek królewski z Kraśnika została przyjęta protokolarnie. Darczyńcom przekazano podziękowania za ofiarowane cegły.

Przeglądając historyczne dokumenty kraśnickich cegielń, znajdujemy zamówienie wysłane przez przedsiębiorstwo budowlane Wacława Trojanowskiego z Warszawy do cegielni Feliksa Osiniaka na dostawę 600 000 szt. cegły do budowy fabryki amunicji nr 2 w Kraśniku.

Swoje miejsce w historii ceramiki ma także stolica Lubelszczyzny. Pierwsze wzmianki o produkcji ceramiki na terenie dzisiejszego Lublina pochodzą z końca XII wieku. Jednak dobrze udokumentowany okres obejmuje dopiero historię rozwoju produkcji cegieł w Lublinie w XIX i XX wieku. Na terenie miasta oraz jego ówczesnych przysiółków funkcjonowało od kilku do nawet kilkunastu zakładów produkujących cegły, przyczyniając się walnie do rozwoju miasta. Lubelskie cegły do dnia dzisiejszego znajduje się w murach wielu miejskich kamienic oraz historycznych budowli.

Niedoceniane zalety i możliwości

historia-ceramiki-cerbud
Zespół poklasztorny o.o. cystersów w Trzebnicy

Ceramika czerwona miała szczęście do literatury pięknej, motywy cegielni pojawiają się u takich mistrzów, jak Żeromski, (Doktor Piotr), Iwaszkiewicz (Stara cegielnia), Günter Grass (Blaszany bębenek). Nie miała jednak szczęścia do decydentów. Zarówno w przeszłości, jak i obecnie nie pomagano ceramice czerwonej mądrymi decyzjami, aby była szansa na jej rozwój, na dorównanie do przyzwoitego europejskiego poziomu. Mijające lata tymczasem dobitnie wykazały, że wyroby ceramiczne są najtrwalszym, bardzo wytrzymałym i odpornym na korozję biologiczną materiałem budowlanym. Bo czy może być lepszy dowód, niż te wszystkie potężne i monumentalne kościoły, zamki i pałace wybudowane z cegły ceramicznej przed setkami lat, które wciąż dumnie prezentują swoje piękno i swoją doskonałość?

Takich cech, jak: paroprzepuszczalność, parochłonność, wysoka odporność ogniowa, zdolność akumulacji ciepła, nie posiada żaden alternatywny materiał budowlany. Z ceramiki czerwonej powstają materiały budowlane, które nie szkodzą zdrowiu ludzkiemu i są przyjazne środowisku naturalnemu, na co uwagę zwracają „biolodzy budownictwa”.

Podsumowując, w Polsce istnieją wielowiekowe tradycje w wytwarzaniu ceramicznych materiałów budowlanych – ceramiki czerwonej. I jak tu nie mówić o tym, że ceramika czerwona była kiedyś przemysłem narodowym?

Bibliografia

  1. Ceramika Budowlana, Sobocińska A.,  Wędrówka cegły na polskich szlakach, cykl Historia cegielnictwa, nr 1, 1985 r.,  s.14.
  2. Ceramika Budowlana, … WCZORAJ, DZIŚ, JUTRO, nr 2, 1985 r., s. 22.
  3. Chłopska Droga, nr 77, 1971.
  4. Foto: Shutterstock, Ryszard Belak.
  5. Kluk J.K., O kamieniach w powszechności, o klejnotach, kruszcach, ich kopaniu i o górnictwie, Warszawa, 1782.

CZYTAJ TAKŻE:  Tradycyjna ceramika budowlana na rynku XXI w.


Krajowe Zrzeszenie Producentów Materiałów Budowlanych CERBUD

Zrzeszenie powstało w 2001 r. W pierwszym okresie istnienia należało do niego 34 cegielnie, pod koniec 2001 r. liczyło ich już 100, obecnie liczy 20 członków. Dynamiczna zmiana liczebności członków Zrzeszenia doskonale odzwierciedla to, co się stało z branżą w okresie transformacji gospodarczej. Na skutek wprowadzenia w życie niekorzystnych zmian prawnych, otwarcia polskiego rynku dla wielkich firm produkcyjnych zza granicy i napływu nowych technologii budowlanych ponad 60% działających na początku XXI w. cegielni zamknęło swoją działalność. W liczbach bezwzględnych to 200 zakładów, które zatrudniało co najmniej 5 tys. osób. Aktualnie istnieje ok. 130 małych cegielni. Produkcję tradycyjnej ceramiki budowlanej w ubiegłym roku realizowało tylko około 50 z nich.
Więcej informacji o Zrzeszeniu i jego działalności na stronie www.cerbud.org.pl