Zabezpieczanie wierzytelności Poręczenie

adw. dr Rafał Choroszyński

Z dotychczasowych felietonów wiemy już, że zawieranie umowy jest istotną czynnością prawną, bowiem przy właściwym skonstruowaniu jej treści można uniknąć wielu kłopotów, jakie mogą się zdarzyć, gdyby realizacja postanowień umowy zaczęła napotykać trudności. Dlatego właśnie, zawierając umowę warto nie tylko dokładnie przemyśleć i zapisać w jej treści zakres zobowiązań stron, ale również należy przemyśleć i zaprojektować sposób zabezpieczenia jej wykonania.

W nauce prawa generalnie wyróżnia się dwie grupy: zabezpieczenia osobiste i rzeczowe. Te pierwsze polegają na przyjęciu przez inną osobę współodpowiedzialności za zobowiązanie dłużnika, te drugie zaś wyrażają się w ustanowieniu na określonym mieniu lub rzeczy zabezpieczenia, które pozwoli na zaspokojenie należności wierzyciela na wypadek braku zapłaty bezpośrednio właśnie z tej rzeczy. Klasycznym przykładem pierwszej grupy zabezpieczeń jest poręczenie, drugą zaś reprezentują zastaw i hipoteka.

Rozwój prawa kontraktów spowodował obecnie powstanie całej gamy nowoczesnych zabezpieczeń, których nie obejmuje powyższy klasyczny i dychotomiczny podział znany właściwie już od czasów rzymskich. Z najbardziej znanych, funkcjonujących już od dawna w obrocie gospodarczym, należy wymienić weksel, umowę gwarancyjną lub gwarancję ubezpieczeniową albo przewłaszczenie na zabezpieczenie., które doskonale spełniają funkcję zabezpieczającą. Poniżej oraz w kolejnych felietonach zostanie przedstawiony krótki przegląd tych instytucji prawnych.

Poręczenie z elementem zaufania

Klasyczna instytucja poręczenia jest uregulowana w Kodeksie cywilnym. Stosownie do przepisu art. 876 k.c. „przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał”. Oczywiście poręczenie winno przybrać postać pisemnego zobowiązania osoby trzeciej, które wyraźnie będzie się odnosić do treści zobowiązania dłużnika i które będzie zakres odpowiedzialności poręczyciela, tzn. jeżeli dłużnik Jan Kowalski nie zapłaci do 1 sierpnia kwoty 1000 zł, to wierzyciel będzie mógł dochodzić tej zapłaty od poręczyciela Adama Nowaka. Oczywistym jest, że osoba poręczyciela musi dawać rękojmię, iż jest ona zdolna do spełnienia świadczenia, tzn. że jest wypłacalna.

Poręczenie to popularna forma zabezpieczenia spłaty kredytów lub pożyczek, często stosowany pomiędzy członkami rodziny lub przyjaciółmi z uwagi na niezbędny element zaufania. Jednak należy uczulić na daleko idącą odpowiedzialność wszystkich tych, którzy zdecydują się zostać poręczycielem, tak aby zdawali sobie w pełni sprawę z tego jak będzie się kształtować ich odpowiedzialność prawna. W klasycznej postaci kodeksowej (art. 876–887 k.c.) jest to umowa dwustronna zawierana pomiędzy wierzycielem i poręczycielem bez udziału dłużnika. Uwaga: poręczyciel powinien złożyć swoje oświadczenie o udzieleniu poręczenia na piśmie, a ustne oświadczenie poręczyciela nie będzie miało mocy prawnej, nawet jeżeli będą świadkowie takiej czynności. Ten rygor nie obowiązuje wierzyciela, bowiem jego oświadczenie może być złożone w każdy możliwy sposób, nawet dorozumiany, np. przez przyjęcie dokumentu zawierającego oświadczenie poręczyciela o udzieleniu poręczenia. Można również wskazać, iż aby umowa poręczenia była ważna nie jest konieczna zgoda dłużnika, ponieważ nie jest on w ogóle stroną takiej umowy. Oczywiście w umowie z dłużnikiem można wpisać odpowiednią klauzulę, iż tzw. umowa główna dopiero wówczas wchodzi w życie, gdy dłużnik przedstawi dokument udzielenia poręczenia. Wskazując na zakres odpowiedzialności, należy podkreślić, że poręczyciel, w przypadku niespłacenia długu przez dłużnika, odpowiada osobiście z całego swojego majątku. Wobec tego przy udzielaniu poręczenia należy zadbać, aby osoby pozostające w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej wykazały się zgodą współmałżonka na taką czynność, o ile przekracza ona zakres zarządu majątkiem wspólnym.

Poręczenie ma charakter akcesoryjny, czyli jest ściśle związane ze zobowiązaniem, które zabezpiecza. Jeżeli umowa główna nie zostanie ważnie zawarta albo dług zostanie spłacony czy też umorzony, to poręczenie wygaśnie. Należy tu jednak wskazać na wyjątkową sytuację, gdy zobowiązanie zaciągnie osoba, która nie mogła tego skutecznie uczynić z powodu braku zdolności do czynności prawnych (np. choroba psychiczna, ubezwłasnowolnienie). Wówczas poręczyciel powinien zobowiązanie wykonać jako dłużnik główny, jeżeli w chwili poręczenia o braku zdolności tej osoby wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć.

W praktyce poręczenie najczęściej jest stosowane przy zabezpieczaniu wierzytelności pieniężnych i wówczas zobowiązanie poręczyciela sprowadza się do zapłaty pieniężnego zobowiązania dłużnika (np. spłaty kredytu lub pożyczki) w przypadku, gdyby kredytobiorca czy pożyczkobiorca nie spłacił go zgodnie z umową.

Zobowiązanie do poręczenia

Poręczenie może zostać udzielone za każdy rodzaj zobowiązania, bowiem Kodeks cywilny nie przewiduje ograniczeń, co do rodzaju wierzytelności, które mogą być zabezpieczone w taki sposób.

Poręczyciel może poręczyć za całość lub część zobowiązania. Jeżeli poręcza za część powinien w treści swojego oświadczenia wskazać, za którą część poręcza np. za daną transzę lub ratę kredytu. Poręczyciel, udzielając poręczenia, może także ograniczyć swoją odpowiedzialność poprzez wskazanie kwoty do wysokości, której będzie ponosił odpowiedzialność i wówczas, w przypadku zapłacenia wierzycielowi tej kwoty, jego poręczenia wygaśnie nawet wtedy, gdyby kredyt lub pożyczka w pozostałej części nie zostały spłacone.

Poręczenie może być również terminowe, tzn. poręczyciel może wyraźnie określić termin, do którego będzie ono ważne. Natomiast poręczenie jest bezterminowe, gdy poręczyciel nie wskazał w swoim oświadczeniu terminu. W takim przypadku poręczenie za spłatę kredytu lub pożyczki obowiązuje dopóki nie zostaną one w całości spłacone.

Poręczenie może być udzielone za dług istniejący lub przyszły, czyli taki, który nie istnieje jeszcze w chwili udzielenia poręczenia, np. poręczenie za nieudzielony jeszcze kredyt lub pożyczkę. W przypadku poręczenia za dług przyszły, poręczenie staje się skuteczne w momencie powstania zobowiązania, które zabezpiecza np. w chwili udzielenia kredytu. Poręczenie za dług przyszły jest tylko wtedy ważne, gdy przed powstaniem tego długu, przewidywało wysokość, do której poręczyciel będzie odpowiadał. Ponadto, gdy poręczenie za dług przyszły jest bezterminowe, może być przed powstaniem długu odwołane w każdym czasie, a skuteczność odwołania nie jest uzależniona od zgody wierzyciela.

Spłata części pożyczki lub kredytu powoduje odpowiednio ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela. Aby uniknąć niebezpieczeństwa zapłacenia dużo wyższej sumy niż suma pożyczki czy kredytu, warto zapisać w umowie poręczenia do jakiej wysokości poręczenie zostało udzielone (np. „poręczam do kwoty 5 tys. zł”). Ochrona interesu poręczyciela wyraża się również w tym, iż jeżeli dłużnik i wierzyciel zmieniają treść umowy w ten sposób, że zwiększają kwotę zadłużenia lub wysokość oprocentowania, to poręczyciel powinien wyrazić zgodę na takie zmiany, ponieważ są one dla niego niekorzystne, gdyż zwiększają zakres jego odpowiedzialności. Brak zgody poręczyciela skutkuje tym, że poręczyciel odpowiada tak jak dotychczas, czyli bez uwzględnienia tych zmian. Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, gdy poręczenie zostało udzielone za tzw. kredyt odnawialny, który polega na tym, że odnawia się on po każdej spłacie.

Poręczyciel, który zostanie zmuszony do zapłaty za dłużnika przysługuje tzw. roszczenie regresowe. Poręczyciel wstępuje wówczas w prawa zaspokojonego wierzyciela, czyli staje się nowym wierzycielem dla dłużnika i może domagać się od niego zwrotu pieniędzy zapłaconych tytułem poręczenia.

Poręczyciel musi pamiętać także o tym, żeby niezwłocznie zawiadomić dłużnika o tym, że spłacił za niego zobowiązanie. Gdyby tego nie uczynił, a dłużnik spłacił dług, to nie mógłby żądać od niego zwrotu tego, co sam zapłacił, chyba że dłużnik spłacając dług wiedział o tym, że wcześniej zrobił to poręczyciel.

Klauzule ograniczające

Aby ochronić poręczyciela można wskazać na kilka klauzul ograniczających zakres jego odpowiedzialności. Przykładowo można zapisać w umowie poręczenia, że za spłatę zobowiązania poręczyciel odpowiada dopiero wtedy, gdy egzekucja wobec dłużnika będzie bezskuteczna. Udzielając poręczenia za kredyt lub pożyczkę, dobrze także zastrzec w umowie poręczenia obowiązek i sposób powiadamiania przez wierzyciela (np. bank) o każdym opóźnieniu bądź zwłoce w spłacie długu, za który poręczenie zostało udzielone. W przypadku gdy bank nie powiadomi poręczyciela o opóźnieniu w spłacie kredytu lub pożyczki ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą, jeśli poręczyciel na skutek braku takiej informacji poniósł szkodę. Należy pamiętać, że udzielenie poręczenia za spłatę kredytu lub pożyczki wpływa na ocenę zdolności kredytowej przy ubieganiu się o kredyt lub pożyczkę w banku bowiem dane poręczyciela są przekazywane do Biur Informacji Kredytowej (BIK), a niewykonanie zobowiązania z tytułu poręczenia może pociągać za sobą wpis do rejestru dłużników.

Wracając do zasygnalizowanej kwestii poręczania przez jednego lub dwoje małżonków, warto zauważyć, że jeżeli pomiędzy małżonkami istnieje ustrój rozdzielności majątkowej to każdy z małżonków zarządza samodzielnie swoim majątkiem i samodzielnie może zawrzeć umowę poręczenia bez udziału drugiego małżonka. Wówczas z tytułu udzielonego poręczenia odpowiada wtedy wyłącznie swoim majątkiem osobistym. Jeżeli zaś małżonkowie pozostają w ustroju wspólności majątkowej i jeden małżonek samodzielnie, bez zgody drugiego, zawarł umowę poręczenia, to wierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z majątku osobistego poręczyciela oraz z jego wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z przysługujących mu praw autorskich i pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy, a gdy poręczenie udzielone zostało w zakresie prowadzenia przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład tego przedsiębiorstwa.

Gdy małżonek zawarł umowę poręczenia za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków, ale małżonek wyrażający zgodę na udzielenie poręczenia nie odpowiada natomiast swoim majątkiem osobistym. W sytuacji, gdy małżonkowie udzielili razem poręczenia to odpowiadają oni wobec wierzyciela swoimi majątkami osobistymi oraz majątkiem wspólnym.

Ogłoszenie upadłości likwidacyjnej dłużnika nie powoduje wygaśnięcia jego zobowiązań, a co więcej z dniem ogłoszenia upadłości zobowiązania pieniężne dłużnika, których termin jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne, to znaczy, że wierzyciel może domagać się ich zapłaty. Gdy poręczyciel upadłego dłużnika zapłaci bankowi dług może dochodzić roszczenia regresowego od upadłego. Jego wierzytelność z tego tytułu umieszcza się na liście wierzytelności w prowadzonym postępowaniu upadłościowym w takiej wysokości, w jakiej zapłacił wierzycielowi.

Śmierć dłużnika (kredytobiorcy czy pożyczkobiorcy) nie zwalnia poręczyciela z odpowiedzialności za spłatę kredytu lub pożyczki. Poręczyciel odpowiada za ich spłatę razem ze spadkobiercami zmarłego dłużnika. Poręczyciel nie może jednak powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy przewidziane w prawie.

Jak więc widać z powyższych uwag, poręczenie – przy odpowiednim doborze osób poręczycieli – może zabezpieczyć przed sytuacją braku płatności przez drugą stronę umowy i uniezależnić od sytuacji majątkowej kontrahenta. Założenie to jest istotne, gdy zważy się na to, iż zabezpieczenia należy żądać przed lub w trakcie zawarcia umowy, a nie po jej popisaniu, bo wówczas kontrahent nie będzie miał prawnego obowiązku jego dokonania.

Zabezpieczanie wierzytelności Poręczenie

dr Rafał Choroszyński, ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji UMCS oraz na Wydziale Filozofii i Socjologii UMCS. W latach 1996–1998 odbywał aplikację sądową w Sądzie Okręgowym w Lublinie, a w latach 1998–2001 aplikację adwokacką w Okręgowej Radzie Adwokackiej w Lublinie (patron adw. Jerzy A. Sieklucki). Od 2001 roku prowadzi Indywidualną Kancelarię Adwokacką.

W latach 2004–2006 był Zastępcą Sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w Lublinie. Członek Komisji Szkolenia ORA w Lublinie, wykładowca i egzaminator, patron 15 aplikantów adwokackich, prowadzących obecnie własne Kancelarie Adwokackie. Specjalizuje się w prawie cywilnym, gospodarczym, karnym.